Het genadeloze lijden van vrouwen in DR Congo

‘Ik leid een ellendig leven, ik wil zo graag rust.’ De gepijnigde woorden van Janqueline weerspiegelen de keiharde realiteit van vrouwen in de Democratische Republiek Congo. Een land waar vrouwen van oudsher tweederangsburgers zijn en uitgesloten worden. Toch is er hoop: vrouwenrechten staan er tegenwoordig in de wet vastgelegd. Nu is het zaak om gelijkwaardigheid ook in het dagelijks leven de standaard te maken.

Janqueline Kahambu (45) staart voor zich uit met een verslagen blik in haar ogen. De grijze lucht boven de Congolese stad Goma oogt verdrietig, terwijl Janqueline op een wankel bankje in een houten hut zit. Ze is moe. Moe van de eindeloze cyclus van lijden, misbruik en wanhoop in haar leven. ‘Geweld was er altijd en overal,’ begint ze voorzichtig haar verhaal. ‘Maar het werd erger op mijn 15e toen mijn vader en zus kort na elkaar overleden. Mijn broers begonnen veel te drinken en reageerden zich af op mijn moeder en mij.’

Een leven gedefinieerd door geweld

Twee jaar daarna nam Janqueline’s leven een heftige wending. Op een dag stond er een man van haar vaders leeftijd voor de deur, in zijn armen een geit en een zak geld. Het moment staat in haar geheugen gegrift. ‘Terwijl ik mijn moeder vragend aankeek zei ze: hij komt voor jou, om met je te trouwen, die geit en het geld zijn je bruidsschat.’ Janqueline herinnert zich dat ze volledig in paniek raakte. ‘Ik barstte in tranen uit. Mijn moeder ook, maar ze had geen keus. Hij betaalde, dus nu was ik zijn eigendom.’ Net 17 was ze. Als ze terugdenkt aan wat ze als jong meisje moest meemaken, huivert ze. ‘Vanaf dag één was mijn man dominant en agressief. Hij sloeg me zonder reden en bedreigde me regelmatig met een mes. Hij terroriseerde me.’ Met lege ogen onthult ze dat ze haar man nooit toestemming heeft gegeven voor seks. Ze kregen vier kinderen. Janqueline mocht helemaal niks; haar man zorgde ervoor dat ze volledig van hem afhankelijk was. ‘Het was net een gevangenis.’ 

“Vanaf dag één was mijn man dominant en agressief, hij sloeg me zonder reden”

Na zestien jaar leven in angst, overtuigde een vriendin Janqueline ervan dat de situatie haar dood zou worden als ze niet weg zou gaan. Het is bij diezelfde vriendin dat Janqueline en haar kinderen tijdelijk verblijven. Hoewel Janqueline ontsnapte aan het geweld van haar man, staat ze nu alsnog voor een gigantische uitdaging. Door de structurele onderdrukking van vrouwen in de DR Congo heeft Janqueline namelijk helemaal niks. ‘Toen ook mijn moeder overleed, vroeg ik mijn broers om mijn deel van de erfenis. Daarmee wilde ik een stukje land kopen om groenten te verbouwen, zodat ik voor mijzelf en mijn kinderen kan zorgen.’ Maar volgens haar broers had ze er geen recht op omdat ze een vrouw is. ‘Toen ik een pro-deo advocaat in de arm nam, dreigden mijn broers me te vermoorden. Toen heb ik de zaak opgegeven.’

Een diepgewortelde kwestie

Dat vrouwen worden uitgesloten van erfenissen komt veel voor in de DR Congo, vertelt Gilbert Dhego, onze samenwerkingspartner in Congo. ‘Helaas is het schrijnende verhaal van Janqueline typerend voor dat van veel vrouwen in de DRC. Ongelijke behandeling van vrouwen zit diepgeworteld in de Congolese cultuur en onze gewoontes. Al generatieslang krijgen vrouwen een secundaire rol toebedeeld in de samenleving; ze worden uitgesloten van erfenissen en meisjes onder de 18 worden uitgehuwelijkt in ruil voor een bruidsschat.’

“Ongelijke behandeling van vrouwen zit diepgeworteld in de Congolese cultuur en onze gewoontes”

Toch staat het land niet stil in de strijd tegen ongelijkheid. Zo staat tegenwoordig in de Congolose wet dat vrouwen wél recht hebben op een erfenis en dat meisjes niet voor hun 18e mogen trouwen. Ook is er een quotum dat zeker moet stellen dat de helft van de beslissingsbevoegde functies door vrouwen bekleed wordt. Gilbert: ‘Het probleem is dat dit in de praktijk nauwelijks wordt nageleefd. Veel mensen zijn niet op de hoogte van deze wetten, of de wet wordt genegeerd omdat oude, culturele gewoonten zeer hardnekkig zijn. We moeten ervoor zorgen dat dit verandert, dat de wet leidend wordt en de samenleving op een nieuwe manier gaat denken over de rol van vrouwen.’

Een verandering van mentaliteit

Samen met Gilbert en velen anderen ondersteunen we vrouwen zoals Janqueline. ‘Omdat het recht op erfenis nu wettelijk is vastgelegd, kunnen vrouwen makkelijker aanspraak maken op hun deel. Wij bieden gratis juridische ondersteuning, maar beginnen vaak met bemiddeling. De meeste mannen met wie we in gesprek gaan weten überhaupt niet van het bestaan van deze wet. Vaak leidt die bewustwording al tot een overeenkomst. Soms zijn er juridische stappen nodig.’

We doen er ook alles aan om ervoor te zorgen dat jonge meisjes in de DR Congo kunnen opgroeien in een andere wereld dan Janqueline. ‘Ons doel is natuurlijk dat de wet leidend wordt, maar dat kan alleen als de mensen zélf een andere kijk op de positie van vrouwen krijgen. Daar werken we hard aan’, vertelt Gilbert. Bijvoorbeeld door samen te werken met andere jeugd-, vrouwen- en mannenorganisaties, en via het onderwijs, dorpsbijeenkomsten en trainingen mensen op een andere manier naar gelijkwaardigheid en vrouwenrechten te laten kijken. Gilbert: ‘We werken ook veel met jongeren. In speciale workshops ontwikkelen zij vaardigheden om bestaande schadelijke normen ter discussie te stellen.’ Tot slot hebben we ons gewijd aan het opleiden en versterken van vrouwelijke leiders; het doel is dat vrouwen meer betrokken worden bij lokale, regionale en landelijke besluitvorming.

Het goede voorbeeld geven

De transformerende kracht van deze activiteiten wordt duidelijk uit de ervaringen van Jean-Marie (28) en Antoinette (25), een jong stel dat twee jaar geleden per toeval met Gilbert in aanraking kwam. ‘Antoinette en ik waren toen net samen’, zegt Jean-Marie. ‘Ik herkende mezelf in dingen die Gilbert vertelde over de traditionele rolverdeling tussen man en vrouw en werd nieuwsgierig.’ Zijn dankbaarheid is duidelijk wanneer hij vertelt over de 16-delige training die hij volgde. ‘Het heeft ons leven veranderd. In het begin van onze relatie liet ik Antoinette nergens over meebeslissen, ze mocht niks zonder mijn toestemming. Dat was gewoon hoe het hoorde. Nu realiseer ik me dat zij net zoveel rechten heeft als ik.’ Zijn nieuwe inzichten hebben de dagelijkse gang van zaken bij hen thuis flink veranderd. ‘Voorheen liet ik Antoinette het hele huishouden doen, want dat was vrouwenwerk. Maar ik weet nu dat dat idee niet klopt. We hebben vervolgens de huishoudelijke taken eerlijk verdeeld.’

Gesterkt door hun eigen transformatie en aangemoedigd door Gilbert begeleiden en inspireren Jean-Marie en Antoinette nu andere koppels. Door te praten met leeftijdsgenoten in hun omgeving en te bemiddelen bij conflicten vergroten ze het bewustzijn over gelijkwaardigheid.

Dringende oproep tot actie

Het verhaal van Jean-Marie en Antoinette geeft hoop en laat zien dat verandering mogelijk is. Verandering die aanmoedigt om door te zetten, want er zijn nog steeds talloze vrouwen die net als Janqueline niks hebben. ‘Als huishoudster verdien ik net genoeg om geen honger te lijden, maar mijn kinderen kunnen niet naar school. Ons leven had er anders uit kunnen zien als ik niet was uitgehuwelijkt en mijn deel van mijn ouders’ erfenis had gekregen.’ Janqueline’s situatie laat de noodzaak zien om ongelijkheid tussen man en vrouw in de Democratische Republiek Congo aan te pakken.

‘We zien de eerste tekenen van verbetering. Het aantal conflicten over erfenissen neemt langzaam af. Dankzij onze inzet krijgen steeds meer vrouwen hun deel van de erfenis en daarmee de kans op een betere toekomst.’ Gilbert pleit voor een langetermijnaanpak. ‘Het probleem van ongelijkheid los je niet op met één workshop. Dit vraagt om toewijding en een lange adem.’ Het doel is om gelijkwaardigheid niet alleen wettelijk bestaansrecht te geven, maar ook in het dagelijks leven. ‘Met niet-aflatende en gezamenlijke inspanning kunnen we de weg vrijmaken voor een meer inclusieve en rechtvaardige Congolese samenleving, waar geen enkele vrouw meer hoeft te lijden zoals Janqueline.’